Zemsta to najbardziej znane dzieło Fredry. Nasz rodak opisał całą historię w roku 1834, a pomysł zrodził się w jego głowie pięć lat wcześniej, czyli w 1829 roku. Książka znienawidzona przez tysiące gimnazjalistów, którzy musieli użerać się z nią w czasach szkolnych. Ja również należałam do tego grona, ale po obejrzeniu filmu (już w czasach liceum), a potem ponownemu zajrzeniu do historii spisanej przez Fredrę doceniłam walory powieści, a w szczególności humor autora. Jednak czy wiecie, że cała historia oparta została na faktach?

Żona Fredry, Zofia, miała pół zamku znajdującego się w Odrzykoniu. Kiedy Aleksander po zawarciu małżeństwa zaczął przeglądać materiały dotyczące historii zamku, natknął się na wzmiankę o trwającym trzydzieści lat sporze pomiędzy dwoma właścicielami budowli. Byli to Jan Skotnicki i Piotr Firlej. Pierwszy z nich był powszechnym pieniaczem, a drugi zawadiaką, czyli wypisz wymaluj nasi fikcyjni bohaterowie. Można się domyślić, że dochodziło do wielu zabawnych sytuacji. Na przykład, kiedy Firlej (który był pierwowzorem Cześnika) dokuczał Skotnickiemu (po którym charakter odziedziczył Rejent), ten skierował rynny na jego stronę zamku. Po tym incydencie urażony Firlej postanowił działać i napadając na robotników, którzy naprawiali mury zamku, zniszczył i te nieszczęsne rynny. Jak zakończyła się ta przeciągana przez wiele lat kłótnia? Oczywiście – małżeństwem młodego Piotra Firleja z Zofią Skotnicką.

Jednak bohaterowie, których my znamy z lektury, nazywali się w pierwowzorze trochę inaczej: Baron to Cześnik, Kiełbik – Rejent, Pani Rublowa – Podstolina, a Papkiewicz to Papkin. Fredro dopiero w drugim rękopisie zmienił imiona postaci.

źródło

Wróćmy jednak do historii komedii, jaką stworzył Fredro. Dwóch bohaterów – Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek – jest współwłaścicielami zamku i od wielu lat toczy nieustanną kłótnię. Gdy do zamku w gościnę przybywa Podstolina, wdowa po trzech mężach, Cześnik postanawia się z nią ożenić z powodu majątku, jaki kobieta może posiadać. Nie jest on jednak zbyt śmiały – do pomocy wzywa więc Papkina, bawidamka i hulakę, aby ten pomógł mu w zdobyciu przyszłej żony i jednocześnie utrzymywał kontakty ze znienawidzonym sąsiadem. Papkin tymczasem spogląda w stronę Klary, której Rejent jest stryjem i opiekunem. Młoda dziewczyna natomiast zakochana jest w Wacławie, synu Cześnika.

Dwa oryginalne rękopisy dzieła Fredry istnieją do dziś i przechowywane są w Bibliotece Ossolińskich.

Warto również wspomnieć, że słowo zemsta w czasach Fredry rozumiana była jako zemsta na wrogu, dlatego cenzura po warszawskiej premierze nakazała w 1845 roku rozszerzyć tytuł na: Zemsta o mur graniczny.

Obraz szlachty saskiej wyłania się głównie z kreacji głównych bohaterów. W ich czasach te zachowania odchodziły już do lamusa, ale oni nadal byli wierni swoim ideałom. Fredro skonstruował te postacie z pewnym przymrużeniem oka. Rejent i Cześnik przedstawiają wszystkie wady pokolenia sarmatów. Obaj na pierwszym miejscu stawiają swój honor. Rejent jest cichy, skryty i obłudnie pokorny, a pod maską skrywa mściwość i zawziętość. Cześnik natomiast obrazuje szlachecką butę, jest porywczy i gwałtowny.